Τα σπάνια αρχαιολογικά ευρήματα στο Πωγώνι Ιωαννίνων

Για μια ακόμη φορά θα ασχοληθούμε με μια ακριτική περιοχή του νομού Ιωαννίνων, το Πωγώνι. Θα αναφερθούμε σε άγνωστες, σημαντικές αρχαιότητες που υπάρχουν στο Πωγώνι και έχουν όχι μόνο αρχαιολογική αλλά και εθνική αξία. Ποιος θα φανταζόταν ότι κοντά στο χωριό Παλαιόπυργος στο όρος Νεμέρτσικα (ή Μερόπη ή Δούσκο) δίπλα στα ελληνοαλβανικά σύνορα, υπάρχουν ερείπια φρυκτωρίας, «τηλεπικοινωνιακού σταθμού» των αρχαίων; Αν και είναι γνωστή η ύπαρξή της εδώ και περίπου 50 χρόνια η Πολιτεία δεν έχει ασχοληθεί με αυτή. Ίσως περιμένει να εξαφανιστούν όσα ερείπιά της έχουν απομείνει για να αναλάβει δράση. 

Τα σπουδαία αρχαιολογικά ευρήματα στην Κοιλάδα του ποταμού Γορμύ, τα ερείπια της αρχαίας πόλης Ατιντάνιας στα Κτίσματα, ναοί και μοναστήρια με ιστορία εκατοντάδων χρόνων, όπως η μονή Μακρυαλέξη μεταξύ Αγίας Μαρίνας και Λάβδανης που χρονολογείται από τον 16ο αιώνα (υπάρχουν και ανεπιβεβαίωτες τοπικές παραδόσεις που τοποθετούν την ίδρυσή της τον 10ο αιώνα, ίσως και νωρίτερα) σε συνδυασμό με τις μαγευτικές τοποθεσίες του Πωγωνίου θα μπορούσαν, αν είχαν αξιοποιηθεί σωστά, να αποτελούν πόλο έλξης για χιλιάδες τουρίστες κάθε χρόνο που θα έδιναν ζωή στα έρημα χωριά της περιοχής.


Πού βρίσκεται το Πωγώνι;

Το Πωγώνι βρίσκεται στο βορειοδυτικό άκρο του νομού Ιωαννίνων, κοντά στα ελληνοαλβανικά σύνορα. Ως το 1997 υπήρχε επαρχία Πωγωνίου που περιλάμβανε τα χωριά που ανήκαν ιστορικά στο Πωγώνι. Με τη μεταρρύθμιση του «νόμου Καποδίστριας» το 1997 ιδρύθηκαν στο ΒΔ του ν. Ιωαννίνων τέσσερις Δήμοι: Άνω Καλαμά, Άνω Πωγωνίου, Δελβινακίου και Καλπακίου ενώ διατηρήθηκαν οι κοινότητες Πωγωνιανής και Λάβδανης. Με τον «Καλλικράτη» από 1/1/2011 όλοι οι παραπάνω Δήμοι και κοινότητες ενώθηκαν σε έναν Δήμο, τον Δήμο Πωγωνίου που έχει πρωτεύουσα το Καλπάκι και ιστορική έδρα το Δελβινάκι. Δημιουργήθηκε έτσι ένας Δήμος μαμούθ, έκτασης 700 τ.χλμ. με δεκάδες χωριά διασκορπισμένα σε διάφορα δύσβατα μέρη και εντάχθηκαν στον νέο Δήμο οικισμοί που ποτέ δεν ανήκαν στο Πωγώνι.

Δήμαρχος Πωγωνίου από το 2011 είναι ο κύριος Κωνσταντίνος Καψάλης, ο οποίος παρά τις φιλότιμες προσπάθειες που καταβάλλει, είναι αδύνατο να κάνει πολλά πράγματα. Στο σημερινό μας άρθρο, θα αναφερθούμε στην περιοχή που ονομάζεται ιστορικά Πωγώνι, το όνομα του οποίου ίσως σχετίζεται με τον Βυζαντινό αυτοκράτορα Κωνσταντίνο Πωγωνάτο που πέρασε από εκεί επιστρέφοντας από εκστρατεία του στη Σικελία, και σύμφωνα με τον Ιωάννη Λαμπρίδη (1886) βρίσκεται μεταξύ Ζαγορίου, Κόνιτσας, Δρόπολης, Κουρέντων και Τσαμουριάς. Θυμίζουμε (δείτε σχετικό άρθρο μας στις 4/1/2020) ότι οκτώ χωριά του Πωγωνίου δόθηκαν αυθαίρετα στην Αλβανία, καθώς η χάραξη των ελληνοαλβανικών συνόρων έγινε πάνω σ’ έναν αυστριακό χάρτη! Η in loco (επί τόπου) χάραξή τους εκκρεμεί…

Τα χωριά του «ιστορικού» Πωγωνίου μπορείτε να το δείτε στον χάρτη που δημοσιεύουμε. Στο Πωγώνι περιλαμβάνονταν παλαιότερα ο Μολυβδοσκέπαστος (με την ιστορική μονή του) που ανήκει σήμερα στον Δήμο Κόνιτσας και το Κουρεμάδι που σήμερα ανήκει στον Δήμο Φιλιατών. Ο πληθυσμός του Δήμου Πωγωνίου ήταν το 2011 8.960 και το 2021 6.848, μέσα σε δέκα χρόνια δηλαδή μειώθηκε κατά 25% περίπου! Και στην πραγματικότητα είναι ακόμα λιγότεροι οι κάτοικοι του Πωγωνίου…

Η φρυκτωρία του Παλαιόπυργου

Η φρυκτωρία ήταν αρχαία μέθοδος επικοινωνίας με φρυκτούς (πυρσούς) που χρησίμευε ως ένα είδος οπτικού τηλέγραφου των αρχαίων Ελλήνων. Για τη μετάδοση των μηνυμάτων άμεσα και σε μεγάλες αποστάσεις, οι πρόγονοί μας άναβαν φωτιές σε ψηλά σημεία και βουνοκορφές ώστε τη νύχτα και να φαίνεται η φωτιά και τη μέρα ο καπνός, με διαφορετική σε κάθε περίπτωση σημασία. Τις φρυκτωρίες θεωρείται ότι τις επινόησε ο Παλαμήδης (που εφεύρε και τα ζάρια). Με αυτό τον τρόπο αναγγέλθηκε η άλωση της Τροίας σε όλη την ηπειρωτική Ελλάδα. Φρυκτωρίες είναι γνωστό ότι υπήρχαν σε διάφορα όρη της χώρας μας. Είναι σχεδόν όμως άγνωστο ότι ερείπια φρυκτωρίας υπάρχουν και στο όρος Μερόπη (Νεμέρτσικα ή Δούσκο) που βρίσκεται στα ελληνοαλβανικά σύνορα. Η ψηλότερη κορυφή του όρους στο ελληνικό έδαφος έχει υψόμετρο 2.198 μέτρα, ενώ στο αλβανικό έδαφος βρίσκεται η ψηλότερη κορυφή της Νεμέρτσικας (2.455 μ.).

Ο Κ. Κωστούλας σε ένα εξαιρετικό άρθρο του στον «Πρωινό Λόγο», εφημερίδα των Ιωαννίνων, δίνει εντυπωσιακά στοιχεία για τη φρυκτωρία του Παλαιόπυργου. Το άρθρο δημοσιεύτηκε τον Απρίλιο του 2023. Θα αναφερθούμε περιληπτικά στο περιεχόμενό του. Στα μέσα της δεκαετίας του ’70 ο κύριος Κωστούλας επισκέφθηκε τη Μερόπη Πωγωνίου. Ο τότε Γραμματέας της Κοινότητας οδήγησε τον κύριο Κωστούλα σε έναν από τους λόφους της Νεμέρτσικας, στα ερείπια μιας εκκλησίας αφιερωμένης στον Προφήτη Ηλία. Δίπλα στα ερείπια του Αηλιά υπήρχαν τα ερείπια ενός άλλου κτίσματος με ισόδομες πέτρες διαστάσεων (περίπου) 0,5 μ. Χ 0,6 μ. Χ 1,50 μ. Ο Γραμματέας είπε στον κύριο Κωστούλα ότι ίσως πρόκειται για ερείπια από «Κυκλώπεια Τείχη» ενός ερημωμένου γειτονικού χωριού που ονομαζόταν Παλιοχώρι. Το όνομα αυτό υπάρχει και σε άλλες περιοχές του Πωγωνίου και χαρακτηρίζει χωριά που καταστράφηκαν ή ερήμωσαν στο πέρασμα των αιώνων από διάφορες αιτίες (επιδρομές βαρβάρων, ασθένειες). Ο κύριος Κωστούλας φωτογράφισε τα υπολείμματα του κτίσματος και ξεκίνησε μια προσπάθεια για να βρεθεί τι ακριβώς ήταν αυτό. Την απάντηση έδωσε λίγα χρόνια αργότερα ο αρχαιολόγος Ηλίας Ανδρέου: επρόκειτο για τα υπολείμματα αρχαίας φρυκτωρίας! Ίσως αναρωτηθεί κάποιος «ποιοι έβλεπαν τα σήματα από τη φρυκτωρία του Παλαιόπυργου» (έτσι είναι γνωστή η φρυκτωρία αυτή σήμερα). Η Νεμέρτσικα είναι ορατή από το όρος Τόμαρος (ή Ολύτσικα) στους πρόποδες του οποίου βρίσκεται το μαντείο της Δωδώνης! Γράφει ο Κ. Κωστούλας: «Η φρυκτωρία της Νεμέρτσικας αποτελεί διαχρονικά ένα μνημείο που σημειολογεί την αρχέγονη ελληνική παρουσία στην περιοχή και σαν Πελασγικό, υποτίθεται μνημείο, ίσως συνδέεται και με τον Πελασγικό Δία της Δωδώνης που αναφέρεται στην προσευχή του Αχιλλέα «Ζεν Ανα Δωδωναίε Πελασγικέ…». Ας μας πουν οι τακτικοί Αλβανοί ή αλβανολάτρες σχολιαστές των άρθρων μας πώς γίνεται να υπάρχουν υπολείμματα φρυκτωρίας, που μόνο στην αρχαία Ελλάδα συναντά κανείς, δίπλα στα ελληνοαλβανικά σύνορα; Μήπως πρόκειται για μια ακόμα αλβανική εφεύρεση; Βέβαια, τεράστια ευθύνη έχουν και όλες οι ελληνικές κυβερνήσεις που δεν ανέδειξαν εδώ και 50 περίπου χρόνια τη φρυκτωρία του Παλαιόπυργου Πωγωνίου.

Η Κοιλάδα του Γορμού

Ο ποταμός Γορμός από τον οποίο αρχίζει το Πωγώνι αποτελεί ένα από τα αρχικά ρεύματα του ποταμού Καλαμά. Η κοιλάδα του Γορμού (του ποταμού που βρίσκεται στην περιοχή Αγιοί όπως έχουμε γράψει σε σχετικό άρθρο μας στις 13/4/2023) είναι ο δεύτερος σε σημασία αρχαιολογικός χώρος του νομού Ιωαννίνων μετά από αυτόν της πρωτεύουσας της Ηπείρου. Ο αρχαιολόγος Ηλίας Ανδρέου που έκανε ανασκαφές για 30 χρόνια στην Κοιλάδα του Γορμού είπε ότι θα μπορούσαν να γίνουν εκεί αρχαιολογικές ανασκαφές για 100 χρόνια! Αλλά και ο ίδιος ο Ηλίας Ανδρέου έφερε στο φως πολλά και σημαντικά ευρήματα: μνημεία, τύμβοι, τάφοι, ελληνιστικά κτίσματα και οχυρά που αποδεικνύουν αδιάλειπτη κατοίκηση της περιοχής από τους προϊστορικούς χρόνους. Ανακαλύφθηκαν περισσότεροι από 100 τύμβοι τάφων και μια ελληνιστική πόλη. Γράφει σχετικά ο Ηλίας Ανδρέου: «Αξιόλογη πόλη κλασικών και ελληνιστικών χρόνων εντοπίσαμε πάνω σε χαμηλό λόφο στη βόρεια όχθη του Γορμού νότια από το εξωκλήσι της Αγίας Βαρβάρας. Η πόλη καταλαμβάνει έκταση περίπου δέκα στρεμμάτων, ήταν οχυρωμένη με τείχος, τμήματα του οποίου σώζονται σε μερικά σημεία. Επιφανειακά διαγράφονται μέσα στον χώρο της πόλης θεμέλια δεκάδων σπιτιών και πιθανόν δημοσίων κτιρίων ακόμα δυτικότερα στην περιοχή του μοναστηριού του Άη-Γιάννη, υπάρχει πλήθος κεραμιδιών και κομμάτια αγγείων που χρονολογούνται στους ύστερους κλασικούς και πρώιμους ελληνιστικούς χρόνους στον 4ο δηλαδή και 3ο αι. π.Χ. και προφανώς ανήκουν σε συνοικισμό της εποχής».

Άλλα σημαντικά ευρήματα στο Πωγώνι

Ο Κ. Κωστούλας αναφέρει και μια σειρά σημαντικών ευρημάτων κυρίως στην κοιλάδα του Γορμού. Το κάστρο του Ωραιόκαστρου (Λαχανόκαστρου) που χρονολογείται από την ελληνιστική περίοδο κατά τον Νίκολας Χάμοντ, διάσπαρτα ερείπια παρόμοια μ’ εκείνα της φρυκτωρίας του Παλαιόπυργου σε διάφορες θέσεις, τα ερείπια στο Παλαιοχώρι Νεμέρτσικας με υδραγωγείο από τις πηγές Μπιτσικόπουλο, απολιθωμένα δέντρα, πέντε τοξωτά γεφύρια, τρίτοξη γέφυρα με το όνομα Γκρέτσι (των Γραικών) σε μονοπάτι που χαρακτηρίζεται ως Παρ(α)εγνατία και συνέδεε Κορυτσά με Άγιους Σαράντα, με θερινό τμήμα μονοπατιού στη Νεμέρτσικα και χειμερινό σε χαμηλότερο υψόμετρο κ.ά. Στο τοπικό μουσείο του χωριού Μερόπη υπάρχει κέρατο βοδιού που χρονολογήθηκε από το Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης γύρω στο 900.000 π.Χ. (!). Μεγάλο ενδιάφερον παρουσιάζει και το γεγονός της ύπαρξης αμμωνιτών (απολιθωμένα μαλάκια με σπειροειδές όστρακο που έζησαν κατά τον παλαιοζωικό και τον μεσοζωικό αιώνα) στην περιοχή του Πωγωνίου που δείχνουν ότι πριν από εκατομμύρια χρόνια εκεί υπήρχε θάλασσα. Αμμωνίτες υπάρχουν στο (Ιστορικό) Μουσείο Φυσικής Ιστορίας, της Καστάνιανης Πωγωνίου, το οποίο η αθάνατη ελληνική γραφειοκρατία, κρατά «κλειστό», μη επισκέψιμο για το κοινό. Πρόκειται για ένα από τα παλαιότερα Μουσεία Φυσικής Ιστορίας της Ελλάδας και θα αναδείξουμε σύντομα τα απίστευτα εμπόδια που συναντά ο πρόεδρος της Κοινότητας Καστάνιανης Μιχάλης Κολιός στην προσπάθειά του να λειτουργήσει το Μουσείο…

Η Ατιντάνια στα Κτίσματα και η ρωμαϊκή πλάκα στην Καστάνιανη

Τα Κτίσματα είναι οικισμός του Πωγωνίου κοντά στην Εθνική Οδό Ιωαννίνων- Κακαβιάς. Παλαιότερα λεγόταν Αρίνιστα, κατά μια εκδοχή από την αρχαία πόλη Αρίστιον που βρισκόταν στην περιοχή. Αυτό όμως μάλλον δεν ισχύει. Όπως γράφει ο Νίκολας Χάμοντ και η πρόωρα χαμένη αρχαιολόγος Ιουλία Βοτοκοπούλου (1939-1995) που έκανε ανασκαφές στην περιοχή, τα Κτίσματα έχουν χτιστεί στη θέση της αρχαίας Ατιντάνιας. Στα Κτίσματα υπάρχουν ερείπια κάστρου πελασγικής νοοτροπίας. Σώζονται ερείπια από τείχη του ύψους 2,5 μ. Το 1971 ο αρχαιολόγος Μιχάλης Φωτιάδης έκανε ανασκαφές στην Ακρόπολη των Κτισμάτων. Σε δύο σημεία βρέθηκαν μεγάλα και ισχυρά θεμέλια οικοδομημάτων (πιθανότατα του παλατιού και δημοσίων κτιρίων). Η Ατιντάνια πιθανότατα βρισκόταν ανάμεσα στις δεκάδες πόλεις της Ηπείρου που κατέστρεψε το 167 π.Χ. ο Ρωμαίος Αιμίλιος Παύλος.


Στην Καστάνιανη έχει βρεθεί ενεπίγραφη πλάκα της ρωμαϊκής εποχής. Σήμερα η πλάκα βρίσκεται στο Αρχαιολογικό Μουσείο Ιωαννίνων. Όπως μας αφηγήθηκαν, ο Καστανιανίτης που βρήκε την πλάκα σε χωράφι του έξω από το χωριό, την τοποθέτησε ως σκεπή στο κοτέτσι του! Ευτυχώς, εκπαιδευτικός καταγόμενος από το χωριό εντόπισε την αξία της και η πλάκα βρίσκεται σήμερα στα Γιάννενα… Στο Παλαιοχώρι, ερειπωμένο χωριό (από πανώλη ή επιδρομές βαρβάρων) στον δρόμο Καστάνιανης-Αγίας Μαρίνας έχουν γίνει λαθρανασκαφές με άγνωστη λεία. Βυζαντινά νομίσματα, άγνωστης εποχής έχουν βρεθεί επίσης στο χωριό.

Εκκλησίες και μοναστήρια του Πωγωνίου

Οι εκκλησίες και τα μοναστήρια του Πωγωνίου είναι εκατοντάδες. Αναφέρουμε ενδεικτικά τη Μονή Μακρ(υ)αλέξη, μεταξύ Αγίας Μαρίνας-Λάβδανης, χτισμένης κατά την τοπική παράδοση τον 7ο αιώνα ή το 1068 από κάποιον Μακραλέξη. Η επίσημη χρονολογία ίδρυσης είναι το έτος 1585. Τη Μονή Άβελ στη Βήσσανη, την εκκλησία της Ρουψιάς που κατά την παράδοση εμπλουτίστηκε με τέμπλο-δώρο του Αλή πασά, Μονή Αγίου Ιωάννη στην Κάτω Μερόπη, εκκλησία Αγίου Δημητρίου στον Κακόλακκο με τέμπλο που σχετίζεται με την οικογένεια Μάρκου Μπότσαρη και την Εκκλησία Ωραιοκάστρου με αρχαίους φιλοσόφους στην εικονογράφηση της Ηπείρου απεικονίζονται αρχαίοι Έλληνες φιλόσοφοι: η Μονή Φιλανθρωπηνών, ο ναός του Αγίου Γεωργίου Νεγάδων, στα Ζαγοροχώρια και η Μονή Ευαγγελιστρίας στα Άνω Πεδινά (Άνω Σουδενά) του Ζαγορίου επίσης είναι μερικοί από αυτούς τους ιερούς χώρους.



Αυτά είναι μόνο μερικά από τα πολλά και σημαντικά αρχαιολογικά ευρήματα στην περιοχή του Πωγωνίυο. Η κυρία Μενδώνη έχει ενημερωθεί για την ύπαρξη αυτών των χώρων κι υποσχέθηκε οι εργασίες να συνεχιστούν και να επεκταθούν σε άλλους χώρους. Δυστυχώς μέχρι τώρα δεν έχει γίνει τίποτα. Αν είχαν αξιοποιηθεί όλοι αυτοί οι χώροι και είχαν προβληθεί τα απαράμιλλης φυσικής ομορφιάς τοπία η περιοχή θα γινόταν πόλος έλξης για χιλιάδες τουρίστες. Στα τέλη του 2023 εξαγγέλθηκε πανηγυρικά η επέκταση της Ιόνιας Οδού ως την Κακαβιά. Αυτό είναι το πρόβλημα του Πωγωνίου κύριοι της Κυβέρνησης και της Τοπικής Αυτοδιοίκησης ή το -25% στον πληθυσμό του μεταξύ 2011-2021; Η μείωση είναι στην πραγματικότητα μεγαλύτερη και το γνωρίζουν οι ιθύνοντες. Το πρόβλημα είναι πώς θα δημιουργηθούν οι κατάλληλες υποδομές και θέσεις εργασίας για να εγκατασταθούν νέοι άνθρωποι στο Πωγώνι στα περισσότερα χωριά του οποίου έχουν να γεννηθούν παιδιά δεκαετίες και οι καμπάνες χτυπούν μόνο πένθιμα.

Φτιάξτε βιοτεχνίες ή βιομηχανίες, δώστε κίνητρα για εγκατάσταση σε νέα ζευγάρια και μην υποχρεώνετε όποιον χρειαστεί νοσοκομειακή περίθαλψη να μεταβεί στα Γιάννενα (το Κέντρο Υγείας Δελβινακίου δεν μπορεί να προσφέρει πολλά, λείπουν γιατροί και νοσηλευτικό προσωπικό). Μπορεί να μην ζει μέχρι να φτάσει στην πρωτεύουσα της Ηπείρου…

Όσο για τους πολιτικούς; Κυρίες και κύριοι, η Ελλάδα τελειώνει στο Καλπάκι για εσάς; Ούτε σε προεκλογικές περιόδους δεν επισκέπτονται πλέον τα ακριτικά χωριά του Πωγωνίου οι πολιτευτές. Πόσες ψήφους άλλωστε θα πάρουν από το Ορεινό (μία κάτοικος), τον Κακόλακκο (10 κάτοικοι), το Αργυροχώρι (10 κάτοικοι), το Φαράγγι (12 κάτοικοι) κ.λπ.; Και άλλα χωριά (Κεράσοβο, Στρατίνιστα, Δημόκορη, Λάβδανη) τον χειμώνα έχουν λιγότερους από 10 κατοίκους. Κι εσείς κύριε Δένδια θα φροντίσετε να επαναλειτουργήσουν κάποια φυλάκια στην ελληνοαλβανική μεθόριο με κυριότερο αυτό της Καστάνιανης όπως είχε υποσχεθεί από το 2015 ο Πάνος Καμμένος; Ο Στρατός, θα δώσει ζωή και αίσθημα ασφάλειας στους ακρίτες του Πωγωνίου. Οι γενναίοι, πραγματικά, συνοριοφύλακες και το προσωπικό της FRONTEX, όσοι έμειναν στην Καστάνιανη και το Δελβινάκι, κάνουν ό, τι μπορούν, δεν αρκούν μόνοι αυτοί και αυτές όμως. Στο θέμα «Πωγώνι» θα επανέλθουμε. Πρωταρχικό μέλημα είναι βέβαια τα σύνορα με την Τουρκία, αλλά υπάρχουν και τα βορειοδυτικά σύνορα της χώρας μας, ας μην τα λησμονούμε.